em mang hài lục
con đường bạch cúc
em mang hài hồng
con đường sầu đông
em đi guốc tía
anh ngồi thấm thía
cội sầu trổ bông"
- Phạm Thiên Thư -
Cuối thu nói chuyện hoa cúc.
Mượn tình ý của Châu Đôn Di với hoa sen mà nói đôi điều về hoa cúc: "Thủy lục thảo mộc chi hoa , khả ái giả thậm phồn. Tấn - Đào Uyên Minh độc ái cúc ; .......... Dư vị cúc , hoa chi ẩn dật giả dã...."
[ trong các loài hoa dưới nước trên cạn, có rất nhiều loài đáng yêu. Đời Tấn có Đào Uyên Minh chỉ riêng yêu thích hoa cúc...... Ta cho rằng cúc là loài hoa biểu trưng cho sự ẩn dật...]
Nhớ tích xưa Đào Tiềm trồng hoa cúc và yêu hoa nhất mực, thậm chí luyến thương lá cúc khô mà vẫn bám cành "diệp bất ly thân" không chịu rụng. Hoa cúc trác việt siêu phàm, theo như Đào Tiềm: "Thu cúc hữu giai sắc, ấp lộ chuyết kỳ anh, phiếm thử vong ưu vật, viễn ngã di thế tình" -Hoa cúc mùa thu có sắc đẹp, phơi lộ nét anh tú, khiến ta quên tình buồn, lánh xa tình đời"
Nói đến Đào Tiềm là nói đến hoa cúc, nói đến hoa cúc là nói đến Đào Tiềm. Đó là cặp hình ảnh đã trở thành điển tích trong văn chương Phương Đông, không riêng gì xứ ba Tàu. Vì vậy mà đời sau ngưỡng mộ ông Đào thì cũng yêu hoa cúc, trồng cúc quanh sân để học cái tâm phỉ phong thanh đạm, xa lánh ô trọc thị phi:
Sương lạc tụy bách thảo
Thì cúc độc nghiên hoa
Vật tính hiểu như thử
Hàn thử kỷ nại hà !
Xuyết anh phiếm trọc giao
Nhật nhập hội điền gia
Tận túy mao thiềm hạ
Nhất sinh khởi tại đa ?
Hiệu Đào Bành Trạch (Vi Ứng Vật)
Sương rơi trên ngọn cỏ xơ xác
Chỉ có hoa cúc là tươi thắm
Trên đời lại có vật (hoa cúc) như thế
không nao lòng dù thời tiết giá lạnh
Hái hoa cúc ấy mà ngâm rượu
Cùng chúng bạn sum vầy
Đến khi say mèm nơi thềm tranh
Đâu cần gì biết đến thế sự.
Thơ về hoa cúc nhiều không kể. Từ bậc tài danh đến kẻ vô danh, phàm ai tự cho mình là tao nhân mặc khách, nho nhã tư phong thì cũng phải vịnh phú năm ba câu về cúc. Tuy vậy tôi thật sự không thích những câu thơ kiểu như:
"Tử diễm bán khai ly cúc tĩnh
Hồng y lạc tận chử liên sầu"
hay
"Trúc diệp vu nhân kí vô phận
Cúc hoa tòng thử bất tu khai"
Còn lý do, có lẽ vì hoa cúc vốn là biểu trưng của sự ẩn dật thanh nhàn, cách ly ô trọc muộn phiền, chứ không phải là loài yếm thế mang lấy phiền muộn, bất đắc chí.
Nói về cúc, văn học Việt Nam có một giai thoại rất thú vị, tương truyền thời trai trẻ, cụ Nguyễn Du ưa hát phường vải. Có hoa khôi tên là Cúc đàn hay, hát ngọt, nhưng muộn chồng, cậu Chiêu Bảy (Nguyễn Du) đã ngâm hai câu thơ ghẹo người đẹp:
"Trăm hoa đua nở mùa xuân
Cớ sao Cúc lại muộn màng về Thu?".
Nàng Cúc biết cậu Chiêu tài hoa có ý ghẹo mình bèn đáp:
"Vì chưng tham chút nhụy vàng
Cho nên Cúc phải muộn màng về Thu".
Cúc nở về thu là đang độ mãn khai đâu có muộn màng? Và ngầm nhắn gửi thi nhân "Dù có muộn màng vì ai kia" cũng là vì chờ đợi bảng vàng, bia đá mà thôi! Không rõ về sau khi "bảng hổ" đề tên chàng và nàng có nên duyên cầm sắt?
Phải nói là một sự đối đáp xuất sắc, tinh tế và rất thông minh. Đúng vậy, hoa đến thì phải nở, gái đến thuở phải lấy chồng. Nhưng ngoài duyên phận còn phải là sự chọn lựa đắn đo, đâu phải muốn lấy ai thì lấy. Tuy vậy, số phận cô Cúc có lẽ buồn, vì sau khi chàng trai trẻ Nguyễn Du lên kinh làm quan to rồi về làng cũ, thì cô Cúc ấy vẫn hẩm hiu một mình, chưa tìm được người giai ngẫu.
Rượu và cúc không thể thiếu đối với những bậc tài hoa phong lưu mà cao cách, khoáng đạt mà khiêm cung. Họ mượn cúc và rượu tiêu sầu, để cùng nhau hàn huyên đối ẩm. Rượu tượng trưng cho dục, thì hoa tượng trưng cho sự thanh cao, đời không trọn vẹn nên khó có thể cứ muốn là có được tất cả:
Khứ niên kim nhật hữu hoa đa
Ðối khách sầu vô tửu khả xa .
Thế sự tương vi mỗi như thử,
Kim triêu hữu tửu khước vô hoa
Cúc Hoa Vịnh (Trương Hán Siêu)
[Ngày này năm ngoái hoa nở đầy
Buồn vì không có rượu để tiếp đón bạn
Thế sự lắm chuyện éo le nghịch lý
Hôm nay có rượu rồi, thì lại chẳng có hoa.]
Thần Siêu có lẽ chưa nói ra hết sự éo le ở đời. Tôi nghĩ, thậm buồn là khi đã có hoa, có rượu rồi thì lại không có bạn. Để cuối cùng phải một mình uống rượu với hoa
Đãn sầu hoa hữu ngữ
Bất vị lão nhân khai.
[Chỉ e nếu hoa mà biết nói
(Sẽ nói) chẳng vì lão già mà nở hoa.]
Tản văn
11.9.2016
